از مهمترین عوامل در تربیت و رشد توان‌مندی‌های انسان رفتار و اطلاعات خانواده در رابطه با نحوه چگونگی رفتار با فرزندانشان در ایام کودکی و نوجوانی و جوانی است.

نخستین مدرسه‌ای‌که در آن فرزندان درس زندگی می‌آموزند و نخستین معلمان و استادان او پدر و مادر هستند. چه بسیارند استعدادها و قابلیت‌ها، شکل پذیری‌ها، ساختن‌ها و ویران کردن‌ها که در این محیط توسط والدین بصورت آگاهانه و یا ناخودآگاه صورت می‌گیرد. والدین بهترین مربیان انسان‌اند به شرطی که به فرزندان خویش درس مجد و عظمت، شرافت و فضیلت را بیاموزند و به پرورش توان‌مندی‌های آنان براساس ضوابط عقلی و شرع اهتمام بورزند. والدین باید این حقیقت مهم را دریابند که پدر و مادر شدن فقط به تولید مثل نیست، زیرا این کار از عهده حیوانات نیز ساخته است. آن‌ها در صورتی لیاقت پدر و مادری را دارند که در تعلیم و تربیت فرزند خود اهتمام بورزند.

امام علی (علیه السلام) در مورد حقوق فرزندان می‌فرماید:

«إِنَّ لِلْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ حَقّاً وَ إِنَّ لِلْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ حَقّاً فَحَقُّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ أَنْ یُطِیعَهُ فِی كُلِّ شَیْ‏ءٍ إِلَّا فِی مَعْصِیَةِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآن.» 1

ترجمه: فرزند را بر پدر حقى است و پدر را بر فرزند حقى. حق پدر بر فرزند آن بود كه فرزند در هر چیز، جز نافرمانى خداى سبحان، او را فرمان برد، و حق فرزند بر پدر آن است كه او را نام نیكو نهد و نیكش ادب آموزد و قرآنش تعلیم دهد.

والدین و کانون خانواده‌ای که توسط آنان ساخته می‌شود قوی‌ترین سنگر برای فرزندان در برابر مفاسد اجتماعی و عواملی است که باعث سرکوب شدن شکوفایی استعدادهای فرزندان می‌شود، هستند و فساد بسیاری از کودکان و در معرض هلاک شدنشان بدان خاطر است که در این سنگر آنچنان که باید کار نمی‌کنند.

اگر در جامعه و محیط پیرامون با انسان‌های موفق مواجه می‌شویم باید به این نکته توجه داشته باشیم یکی از عوامل موفقیت این افراد داشتن خانواده ای آگاه و کوشا در کسب معارف تربیتی می‌باشد. نمونه‌ای از این آموزه‌ها که بایدخانواده در این مسیر حساس و پرنشیب و فراز بیاموزند، کسب علم از محضر ائمه اطهار است امام علی (علیه السلام) در نامه‌ای خطاب به فرزندشان امام حسن (علیه السلام) در مورد چگونگی تربیت آن حضرت اینگونه می‌فرماید:

«إِنِّی لَمَّا رَأَیْتُنِی قَدْ بَلَغْتُ سِنّاً وَ رَأَیْتُنِی أَزْدَادُ وَهْناً بَادَرْتُ بِوَصِیَّتِی إِلَیْكَ وَ أَوْرَدْتُ خِصَالًا مِنْهَا قَبْلَ أَنْ یَعْجَلَ بِی أَجَلِی دُونَ أَنْ أُفْضِیَ إِلَیْكَ بِمَا فِی نَفْسِی أَوْ أَنْ أُنْقَصَ فِی رَأْیِی كَمَا نُقِصْتُ فِی جِسْمِی أَوْ یَسْبِقَنِی إِلَیْكَ بَعْضُ غَلَبَاتِ الْهَوَى أَوْ فِتَنِ الدُّنْیَا فَتَكُونَ كَالصَّعْبِ النَّفُور.» 2

؛ چون دیدم سالیانى را پشت سر نهاده‏ام و به سستى در افتاده، بدین وصیت براى تو پیشدستى كردم، و خصلتهایى را در آن بر شمردم، از آن پیش كه مرگ بشتابد و مرا دریابد و آنچه در اندیشه دارم به تو ناگفته ماند، یا اندیشه‏ام نیز همچون تنم نقصانى به هم رساند، یا پیش از ـ نصیحت ـ من پاره‏اى خواهشهاى نفسانى بر تو غالب گردد، یا فریبندگی هاى دنیا تو را بفریبد. پس همچون شترى باشى گریزان ـ و سرسخت و نا به فرمان.

باید پذیرفت که خانواده انسان  به دلیل تأثیر بسیار مستقیمی که در قبل از تولد و بعد از آن بر انسان دارند گستره مسئولیتشان بسیار فراتر از دیگر ارکان‌هاست. مسئولیت آن‌ها به معنای سلب آن از دیگر ارکان‌ها نیست بلکه این‌ها در طول و مکمّل یکدیگرند.

امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:

«اتَّقُوا اللَّهَ فِی عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ وَ أَطِیعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الْخَیْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَیْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ.» 3

ترجمه: خدا را واپایید در حقّ شهرهاى او و بندگان، كه شما مسئولید حتّى از سرزمینها و چهارپایان. خدا را فرمان برید، و او را نافرمانى مكنید اگر خیرى دیدید آن را دریابید، و اگر شرّى دیدید روى از آن بتابید.

یکی از وظایف اصلی و حساس خانواده، تربیت صحیح فرزندان است. زیرا آن‌ها امانت الهی و از بزرگترین نعمت‌های خداوندند به والدین، و مایه شادکامی و نشاط و آرامش روح و روان خانواده‌اند. که مهمترین بارزه سپاس از این نعمت به درگاه الهی از سوی پدر و مادر تربیت صحیح آن‌ها می‌باشد و گرنه به پیشگاه خداوند نسبت به تربیت آن‌ها و بروز و گستره استعدادهایی که خداوند در آن‌ها نهاده مسئول بوده و مورد بازخواست واقع خواهند شد. به حکم این وظیفه الهی والدین می‌بایست درباره فرزندان مراقبت و نظارت کافی کرده و برای تندرستی و رشد استعدادهایش بکوشند و تدابیر صحیحی را جستجو و اعمال کنند. خدمت پدر به فرزند مال و دارایی‌اش نیست، بلکه کمک به او در رشد و به کارگیری توانایی‌هایش در زندگی می‌باشد.

امام علی (علیه السلام) می‌فرماید:

«خَیْرُ مَا وَرَّثَ الْآبَاءُ الْأَبْنَاءَ الْأَدَبُ‏».

ترجمه: بهترین چیزی که پدران برای فرزندان به میراث می گذارند ادب است.

فرزند پاره تن پدر و مادرش است لذا غیر قابل قبول است که انسان نسبت به محبوب‌ترین ثمره زندگی‌اش یعنی فرزندانش بی‌تفاوت بوده و احساس مسئولیت نداشته باشد. امام علی (علیه السلام )می‌فرماید:

«وَجَدْتُكَ بَعْضِی بَلْ وَجَدْتُكَ كُلِّی حَتَّى كَأَنَّ شَیْئاً لَوْ أَصَابَكَ أَصَابَنِی وَ كَأَنَّ الْمَوْتَ لَوْ أَتَاكَ أَتَانِی‏.»5

ترجمه:و تو را دیدم كه پاره‏اى از منى، بلكه دانستم كه مرا همه جان و تنى چنانكه اگر آسیبى به تو رسد به من رسیده، و اگر مرگ به سر وقتت آید، رشته زندگى مرا بریده.

امام علی بن الحسین درباره حقوق فرزندان خطاب به پدران می‌فرماید:

«وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَیْكَ فِی عَاجِلِ‏ الدُّنْیَا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّكَ مَسْئُولٌ عَمَّا وُلِّیتَهُ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَعُونَةِ عَلَى طَاعَتِهِ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ مُثَابٌ عَلَى الْإِحْسَانِ إِلَیْهِ مُعَاقَبٌ عَلَى الْإِسَاءَةِ إِلَیْه‏.»6

ترجمه:و اما حق فرزند بر تو این است که بدانی او از تو به‌وجود آمده و در نیک و بد زندگی وابسته به تو است، بدان که در سرپرستی وی، مسئول ادب و تربیت صحیح او هستی . مسئول هستی که او را به خداوند بزرگ راهنمایی کنی و در اطاعت از اوامر حق یاریش نمایی.باید رفتار تو در در تربیت فرزندت تۆام با احساس مسئولیت باشد.رفتار کسی که بداند در حسن تربیت فرزند مأجور و مثاب است و درسوء رفتارش استحقاق عذاب و کیفر دارد.

کسانی که در انجام وظایف خویش کوتاهی کنند و به فرزندانشان در رشد توانایی‌اش کمک نکنند، گناه کرده و به این وسیله در پیشگاه خداوند مسئول‌اند. آن‌ها در دادگاه عدل الهی پاسخی برای ضایع کردن خود و دیگران ندارند

قرآن کریم صحنه بسیاری از خانواده‌ها چنین به تصویر کشیده است:

(یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخیهِ ،وَ أُمِّهِ وَ أَبیهِ ،وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنیه).7

ترجمه: روزى كه آدمى از برادرش، و از مادرش و پدرش. و از همسرش و پسرانش می‌گریزد.

روز قیامت وقتی پرده‌ها کنار می‌رود و پنهانی‌ها آشکار می‌گردد بسیاری از کوتاهی‌ها نمایان‌ می‌گردد. بی‌دقتی در انتخاب همسر که نتیجه آن بی‌دقتی در انتخاب پدر و مادر است برای فرزندان و عدم فراهم کردن زمینه تربیتی مناسب است، تنبلی و بی‌حوصلگی در یادگیری ملاک‌های صحیح انتخاب همسر؛ عدم رعایت مراقبت‌های دوران بارداری، نکات تربیتی مهم برای سنین مختلف زندگی فرزندان، مهارت‌های کلامی و عاطفی و رفتاری مناسب نسبت به اعضای خانواده و سایر مردم و نیز بی‌حوصلگی و تنبلی نسبت به انجام وظایف که لازمه سعادت خانواده است، از مواردی است که باید رعایت کرد8.